Jestem socjolożką z wykształcenia i chyba również z zamiłowania, co trzeba koniecznie zaznaczyć przed przejściem do mojego pisania o tym tekście. Na pewno bowiem wpływa to na mój odbiór całości. Mnie takie społeczne kwestie (jak awans) jako żywo interesują. Mimo że aktualnie czytam głównie literaturę piękną, to jestem też przyzwyczajona do języka socjologicznej analizy, którym posługuje się autorka w tym tekście. A ilość zanalizowanych tekstów kultury oraz bogata dokumentacja (po każdym rozdziale musiałam przeklikiwać się przez wiele stron bibliografii) budzi wyłącznie mój najwyższy podziw.

Wziąwszy pod uwagę wszystkie te założenia mogę teraz szczerze napisać, że to wg mnie kolejna bardzo ważna książka wpisująca się w szeroką dyskusję dotyczącą naszego ludowego pochodzenia. Magda Szcześniak polemizuje w niej z Lederem, który twierdził, że rewolucja, która dokonała się w Polsce po wojnie została przez nas prześniona, wyparta. Autorka skupia się na temacie awansu społecznego, który odbył się w Polsce po wojnie w niespotykanej dotąd skali i udowadnia, że temat ten bynajmniej nie był przemilczany, raczej szeroko i dogłębnie podejmowany przez ówczesną kulturę, a analizie podlegały najróżniejsze aspekty tego doświadczenia.

Bardzo do mnie trafia sam tytuł „Poruszeni”, bo Szcześniak wykazuje jak wielkie emocje (pozytywne i negatywne) budził awans w osobach, które go doświadczały oraz ich otoczeniu. Jak ciężko było żyć z rozdwojoną duszą, trochę już nową, na innej pozycji, a trochę jeszcze należącą do starego porządku. Jak skomplikowane były losy poszczególnych osób i jak wiele kwestii nakładało się na ostateczną pozycję jednostki (miejsce zamieszkania, wykształcenie, rodzaj wykonywanej pracy, status rodziców, status polityczny w nowej Polsce). I jak się to wszystko zderzało w rodzinach (które niekiedy stawały się prawdziwymi laboratoriami nowego ustroju).

Fascynujące (wciąż jeszcze we mnie pracuje, bo dotyka bardzo żywych pytań, które nie miały do tej pory we mnie odpowiedzi, jak to dotyczące pierwszych postulatów Solidarności, socjalistycznych w swojej wymowie, które potem stopniowo wyparowały) było dla mnie wykazanie przez Szcześniak, że w latach siedemdziesiątych odbyło się swoiste przejęcie narracji o awansie społecznym klas ludowych przez inteligencję. To kompletnie zmieniło optykę tego doświadczenia, które do tej pory, mimo, że wiązało się często z ogromnym wysiłkiem i problemami, przez większość  było jednak postrzegane jako jednoznacznie pozytywne (to była szansa dla wielu, jej patronem było państwo).

Niebywała popularność literackich opowieści o awansie społecznym i związanym z nim psychicznym bólem, Eribona, Ernaux, Ditlevsen, Louisa wskazuje, że to temat, który wciąż porusza. Czasem pewnie jest to związane z historią poprzednich pokoleń. Czasem – nas samych. Lata dziewięćdziesiąte znów przecież przemeblowały solidnie   mapę naszej społecznej rzeczywistości. Usiłujemy to wszystko zrozumieć. Określić własne miejsce. Pojąć nasze, niekiedy niezwykle splątane, korzenie.

Książka Magdy Szcześniak pomaga spojrzeć na historię warstw ludowych z innego niż do tej pory, znów szalenie interesującego, punktu widzenia – poprzez analizę emocji widocznych w najróżniejszych tekstach kultury. Powieściach. Filmach. Serialach. Pamiętnikach (bardzo ważne źródło!). Patrzy nie tak jak literatura piękna, z punktu widzenia jednostki, która niesie na sobie większy społeczny proces, tylko z punktu widzenia poszerzonych danych, zobiektywizowanych poprzez swoją powtarzalność w pojawianiu się w poszczególnych opowieściach.

Kawał dobrej roboty! Książka, o której można rozmawiać godzinami i która pewnie wywołuje bardzo wiele nowych pytań. Polecam mocno. Choć oczywiście nie dla każdego – trzeba się interesować tego typu kwestiami plus trzeba mieć chęć poczynić pewien intelektualny wysiłek (zwłaszcza, że to solidne tomiszcze).

Aga Szynal